نرم افزار به عنوان خدمت یا سرویس (Software-as-a-Service) چیست؟ و چه معنایی دارد؟ اگر نرم افزار سرویس است، چه نوع سرویس یا خدمتی است؟ سرویس‌بودن نرم افزار چیز خوبی است یا نه؟ نرم افراز اگر سرویس نباشد، چه چیزی ممکن است باشد، یعنی چه نوع محصولی ممکن است باشد؟ 

این محتوا در دسته‌بندی مقالات طراحی سایت قرار گرفته است. اما در این محتوا قرار نیست درباره‌ی زبان برنامه‌نویسی یا طراحی سایت صحبت کنم! چرا؟ چون در وب دیزاین فقط زبان‌های برنامه‌نویسی مهم نیستند. طراح سایت طراح یک محصول است. وب دیزاینر معمولا برای کسب‌وکارها سایت طراحی می‌کند. پس، می‌شود گفت که وبسایت طراحی‌شده باید بفروشد یا طوری طراحی شده باشد که به فروش بینجامد. گاهی هم تخصص یک کسب‌وکار طراحی و فروش سایت، اپلیکیشن یا نرم افزار است. 

پس، طراح سایت برای وب دیزاین و توسعه‌‌‌دهنده برای طراحی اپلیکیشن و نرم افزار به چیزهایی خیلی بیشتر از زبان‌های برنامه‌نویسی نیاز دارند. او برای موفقیت در طراحی وب لازم است علاوه‌بر دنبال‌کردن خبرهای دنیای تکنولوژی و دانستن درباره‌ی زبان‌های برنامه‌نویسی و فریم‌ورک‌ها، خبرهای دنیای کسب‌وکارهای فناوری و گرایش بازار را هم به‌دقت دنبال کند. او باید در جریان رویکردها و فلسفه‌های جدید، مثل PWA، در طراحی سایت (محصول) باشد. 

رویکردها و جریان‌های غالب در طراحی هر محصولی، ازجمله طراحی محصول دیجیتال، مهم هستند چون نیاز بازار و چیزی را که کارفرما (کسب‌وکار) به دنبال آن است نشان می‌‌دهند. یعنی اگر محصول دیجیتالی مثل سایت یا نرم افزار بدون توجه به نیاز بازار (کاربران) طراحی شود، موفق نخواهد بود. نرم افزار به عنوان سرویس از مهم‌ترین جریان‌ها (مدل‌ها) در طراحی نرم‌ افزارها و وب اپلیکیشن‌ها در سال‌‌های اخیر است. 

در این محتوا، درباره‌ی SaaS و اهمیت آن بحث می‌کنم و به سوالات طرح‌شده در ابتدا پاسخ می‌دهم. 

نرم افزار به عنوان سرویس یا SaaS چیست؟

نرم افزار به عنوان سرویس (Software as a Service) درمقابل نرم افزار به‌ عنوان محصول (Software as a Product or SaaP) قرار گرفته است. اشتباه نشود، نرم افزار به عنوان سرویس یا خدمت همچنان یک محصول است. تفاوت اصلی آن دو نوع محصول در چیزی که کاربر می‌خرد و نحوه‌ی پرداخت قیمت آن است.

نرم افزارها را شرکت‌های مختلف طراحی و توسعه می‌دهند. مایکروسافت آفیس اول فقط یک ایده بوده است. ایده‌ای که با استفاده‌ از زبان‌های برنامه‌نویسی ++C#، C، جاوا اسکریپت (JS)، تایپ اسکریپت (TS)، پایتون، روبی و … توسعه داده شده است. یعنی مایکروسافت برای ساختن نرم‌افزاهای آفیس بسیار هزینه کرده است. و همچنان هم هزینه می‌کند، چون نرم افزار باید منظم آپدیت شود. پس،‌ آفیس متعلق به  شرکت مایکروسافت است همان‌طور که ماشین‌های بنز متعلق به کمپانی خودروسازی بنز هستند. 

شرکت سازنده‌ی نرم‌افزار برای هر نرم‌افزار پروانه (License) صادر می‌کند تا مالکیت خود را بر آن نشان دهد و حقوق مادی و معنوی‌ که بر آن محصول دارد در بازار حفظ شود. همچنین بتواند جلوی تکثیر و توزیع غیرقانونی آن را بگیرد. وقتی کاربر نرم افزار را می‌خرد، درواقع پروانه‌ی (استفاده‌از) نرم افزار را به‌همراه نسخه‌ای از آن می‌خرد تا روی دستگاهش نصب کند. وقتی هم که شرکت سازنده نسخه‌ی نرم افزار را به‌روز کرد،‌ کاربر هزینه‌ی کمتری پرداخت می‌کند و به‌روزرسانی‌ها را می‌خرد. 

اما ممکن است شرکتی نخواهد پروانه‌ی نرم‌افزار را به کاربر بفروشد و مدل دیگری را برای طراحی و عرضه‌ی نرم‌افزار به کاربران انتخاب کند. مدلی که در آن کاربر به‌جای خریدن پروانه‌ی نرم افزار و نصب‌کردن آن روی دستگاهش، حق استفاده از کارکردهای نرم افزار را ماهانه یا سالانه می‌خرد. صاحب نرم افزار به خریدار نام کاربری و رمز می‌دهد و او هر بار که بخواهد از نرم افزار استفاده کند،‌ از مرورگر وارد سایت آن می‌شود. Dropbox و Trello دو نرم افزاری هستند که با آن مدل، نرم افزار به عنوان سرویس، عرضه و فروخته می‌شوند. 

  SaaS چه مزایا و معایبی دارد؟

نرم افزار به عنوان کالا چه ایراداتی داشت که شرکت‌ها را واداشت از مدل دیگری استفاده کنند؟ این سوال را طور دیگری هم می‌شود پرسید: SaaS چه مزایایی دارد که شرکت‌های سازنده‌ی نرم‌افزار را به این فکر انداخت تا حق اشتراک استفاده‌ از نرم افزار (subscription) را به جای خود آن بفروشند؟

نرم افزار به عنوان سرویس آن‌قدر محبوب و کاربردی و سودآور است که تخصص بعضی کسب‌وکارها و استارتاپ‌ها طراحی و توسعه انواع مختلف SaaS است. بعضی شرکت‌ها نیز محصولات خود را از نرم افزار به عنوان محصول به نرم افزار به عنوان سرویس تبدیل کرده‌اند. اول ویژگی‌ها و مزیت‌ها و همچنین معایب نرم افزارهایی را که به عنوان خدمت عرضه می‌شوند می‌شمریم و بعد انواع آن‌ها را. 

ویژگی‌ ها و مزایای نرم افزار به عنوان سرویس 

• نرم افزار به عنوان سرویس روی سیستم کاربر یا سرور مرکزی شرکت نصب نمی‌شود. چون آن وب اپلیکیشن با فضای ابری و ذخیره‌سازی ابری (Cloud Computing) کار می‌کند، معمولا روی سرور و پایگاه‌داده شرکت سازنده‌ی نرم افزار یا تامین‌کننده‌ی سرور ابری دیگری ذخیره و نگهداری می‌شود. کاربر برای دسترسی به آن فقط به اینترنت نیاز دارد. پس، در هر زمان و مکان و با هر دستگاهی به‌راحتی می‌تواند ازطریق مرورگر به نرم افزار دسترسی داشته باشد.

• SaaS را خود سازنده نگهداری، عیب‌یابی و  آپدیت می‌کند. بنابراین،‌ نیازی نیست کاربر کاری انجام دهد. حتی نرم افزار فضایی را در دستگاه او اشغال نمی‌کند. اگر کاربر در کار با نرم افزار مشکلی داشته باشد،‌ کافی است از پشتیبانی شرکت بخواهد تا آن را رفع کند. همین مزیت نرم افزار به عنوان سرویس را برای کسب‌وکارها (شرکت‌هایی که کارمندانشان با آن نرم افزار کار می‌کنند) ایده‌آل می‌کند. چون نیازی نیست شرکت هزینه‌ای برای رفع عیب‌های نرم افزار که روی سیستم‌های شرکت نصب شده است،‌ پرداخت کند. 

• هر کاربر این امکان را دارد که متناسب‌با نیازها و بودجه‌ای که دارد، نرم افزار به عنوان سرویس را شخصی‌سازی کند. سازنده‌ی نرم‌ افزار نیز سطحی از دسترسی را که کاربر نیاز دارد، دراختیار او قرار می‌دهد. بگذارید مثالی بزنم. من کسب‌وکار کوچکی دارم و برای مدیریت پروژه‌ها و کارهای تیم ۱۵‌ نفره‌ام از نرم افزار ترلو استفاده می‌کنم. ترلو به من ۴ انتخاب (۴ سطح دسترسی به کارکردها و امکانات نرم افزار) داده است. و من با توجه به همه‌ی شرایط سومین گزینه را که، قیمتش ۱۰دلار در ماه یا ۱۰دلار به‌ازای هر کاربر است، انتخاب کردم. 

معایب نرم افزار به عنوان خدمت 

محصولاتی که با مدل نرم افزار به عنوان سرویس عرضه می‌شوند،‌ برای افراد و کسب‌وکارها مقرون‌به‌صرفه‌تر و انعطاف‌پذیرتر‌اند. اما با همه‌ی مزایا و استقبال قابل‌توجهی که بازار به SaaS نشان داده است، این محصول معایبی دارد. ازجمله مهم‌ترین معایب آن می‌شود به موارد زیر اشاره کرد:

• وقتی نرم افزار به عنوان سرویس عرضه می‌شود، مشکلات فنی مختلفی ممکن است رخ دهد و نگذارد تا کاربر به سایت (نرم افزار) دسترسی داشته باشد. قطعی و کندی سرعت اینترنت، داون شدن سایت، خطاهای سرور، حمله‌‌های هکری به سایت یا سرور و … از مشکلاتی است که اگر کاربر نرم افزار را به عنوان محصول بخرد و روی سیستمش نصب کند، با آن‌ها مواجه نخواهد شد. 

• تامین امنیت فضای ابری (سرور ابری) و همچنین داده‌هایی که ابری ذخیره‌سازی شده است، از مهم‌ترین چالش‌های نرم افزارهایی است که به عنوان خدمت عرضه می‌شوند. برای شرکت‌های بزرگ که چند صد کارمندشان کاربران آن نرم افزارها هستند و تمامی اطلاعات مربوط‌به پروژه‌ها در وب اپلیکیشن ذخیره شده است، نفوذ‌به سایت و سرقت اطلاعات ذخیره‌شده تهدیدی بسیار جدی است.

• کاربر نرم افزار به عنوان سرویس کنترلی روی آپدیت‌شدن آن ندارد. هر بهینه‌سازی یا به‌روزرسانی به‌طور خودکار برای همه‌ی مشترکان محصول انجام می‌شود. ممکن است کاربری به دلایل مختلف امکاناتی را که در یک نسخه وجود داشته است، ترجیح بدهد. اما او در این مورد حق انتخابی ندارد. 

 محصولات SaaS چند نوع است؟ (+ نمونه)

تخصص اصلی بعضی شرکت‌ها طراحی، توسعه، میزبانی (hosting) و نگهداری از محصولاتی (نرم افزارهایی) است که به عنوان سرویس عرضه می‌شوند. آن کسب‌وکارها  SaaS کمپانی نام دارند. مشتری آن‌ها معمولا و در درجه‌ی اول کسب‌وکارهای دیگر‌اند (B2B). چون کسب‌وکارها به‌دنبال پلتفرم‌های یکپارچه برای مدیریت پروژه‌های مختلف هستند. آمار نشان می‌دهد که صنعت SaaS رشد و سودآوری بسیار خوبی دارد و تا پایان ۲۰۲۲، به ارزشی معادل ۱۲۷ میلیارد دلار خواهد رسید. غول‌های فناوری یعنی گوگل و مایکروسافت هر دو محصولاتی به عنوان سرویس هم طراحی و عرضه می‌کنند. 

شرکت‌های SaaS چند نوع محصول طراحی می‌کنند؟ نرم‌افزار به عنوان محصول چند نوع دارد و چطور دسته‌بندی می‌شود؟ از نرم افزار‌هایی که به عنوان سرویس در بازار وجود دارند، دسته‌بندی‌های مختلفی ارائه شده است. مثلا، بعضی‌ها آن‌ها را با معیار اهداف و کارکردها یا نحوه‌ی قیمت‌گذاری نرم افزار گروه‌بندی کردند. درادامه، رایج‌ترین دسته‌بندی از محصولات SaaS توضیح داده می‌شود.

• Packaged SaaS: این محصول نرم افزاری است که همه‌ی ابزارها و راه‌حل‌های لازم برای مدیریت‌کردن یک فرآیند مشخص را دراختیار کسب‌وکار قرار می‌دهد. بهترین نمونه برای این نوع، نرم افزارهای CRM یا مدیریت ارتباط‌ با مشتریان است. 

• Collaborative SaaS: نرم افزارهایی که در این دسته قرار می‌گیرند برای کمک و تسهیل کار تیمی و روابط اعضای تیم طراحی شده است. Google Docs وب اپلیکیشنی است که در این دسته قرار می‌گیرد. ترلو نیز یک نرم افزار به عنوان سرویس گروهی است. 

• Technical SaaS: نرم افزار به عنوان سرویس تکنیکال مجموعه ابزارهایی را که تیم‌های فنی کسب‌وکارها برای بهینه‌‌کردن توسعه یا مدیریت‌کردن فرآیند‌های فنی نیاز دارند، دراختیارشان قرار می‌دهد. Cloudsponge از این نوع است. Cloudsponge برای کمک‌به  توسعه‌دهندگان سایت‌های فروشگاهی طراحی شده است.  

مدل نرم افزار به عنوان سرویس از کجا آمده است؟

الان که روشن شد محصول نرم افزار به عنوان سرویس چیست و چه انواعی دارد، بهتر است مختصری درباره‌ی تاریخ آن توضیح داده شود. نرم افزار به عنوان سرویس در دهه‌ی ۹۰ میلادی متولد شد. البته، اگر در دهه‌ی ۶۰ میلادی رایانش ابری متولد نشده بود، هیچ شرکتی نمی‌توانست نرم افزارها را به عنوان سرویس عرضه کند. 

تصور کنید نیاز نباشد ‌هیچ‌چیز را روی کامپیوتر خود ذخیره کنید (حتی فیلم‌ها و عکس‌ها). یا برای استفاده‌از نرم افزار یا اپلیکیشن یا برنامه‌ای نیاز نباشد حتما دستگاهتان همراهتان باشد. فقط و فقط کافی است اینترنت داشته باشید. چون می‌توانید به هر چیزی که می‌خواهید ازطریق اینترنت دسترسی داشته باشید. یعنی همه‌‌چیز (سایت‌ها و داده‌ها) در فضایی و نه جایی، که با اینترنت به آن دسترسی هست، نگهداری می‌شود و این ایده‌ی اصلی رایانش ابری و خدمات ابری است. 

 SaaS نیز زیرمجموعه‌‌ای از خدمات ابری است. نرم افزار به عنوان سرویس نام دیگری هم دارد: Cloud based Software یا نرم افزار ابری. اولین و بزرگ‌ترین شرکتی که در جهان اولین نرم افزار ابری را به بازار عرضه کرد Salesforce نام دارد. salesforce جز محصولات SaaS چیز دیگری تولید نمی‌‌کند و اولین کسب‌وکار در صنعت سرویس‌های ابری است که در سال ۲۰۰۹، ۱ میلیاد دلار سود داشت. این رقم در سال ۲۰۲۲ به ۲۷ میلیارد دلار رسیده است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

۱. نرم افزار به عنوان سرویس مدلی برای طراحی محصول، عرضه و فروش آن‌ و همچنین مدلی برای حفظ مالکیت و حقوق مادی و معنوی صاحب محصول است. SaaS درمقابل SaaP (نرم افزار به عنوان محصول) قرار می‌گیرد.

۲. محصولاتی که به عنوان سرویس عرضه می‌شوند زیرمجموعه‌ی خدمات و سرویس‌های ابری هستند. کاربر یا کسب‌وکارها حق اشتراک ماهانه،‌ سالانه، به‌ازای تعداد کاربران یا … را خریداری می‌کند. پس، برعکس نرم افزار به عنوان محصول همه‌ی نرم افزار را برای همیشه نمی‌خرد. 

۳. از مهم‌ترین مزیت نرم افزارهای ابری مدل قیمت‌گذاری متنوع، مقرون‌به‌صرفه‌‌بودن، انعطاف‌پذیری (قابلیت شخصی‌سازی و اختصاصی‌سازی برای هر کاربر/کسب‌وکار) است. از Google Docs یا Zoom ‌دانشجو و استاد، کسب‌وکارهای بزرگ با چند صد کارمند یا کسب‌وکاری کوچک با ۱۰ کارمند می‌توانند به‌راحتی استفاده کنند. 

۴. محصولات SaaS معمولا B2B (شرکت به شرکت) فروخته می‌شوند. اما بعضی از آن‌ها مانند Google Docs یا Dropbox برای کاربران عادی نیز قابل‌دسترسی و استفاده هستند. بعضی دیگر نیز فقط کارکردهای محدود و ابتدایی نرم افزار را به صورت رایگان عرضه می‌کنند، مثل ترلو. 

۵. کسب‌وکار شما از کدام نرم افزار به عنوان محصول باید استفاده کند؟ پاسخ این سوال را عوامل مختلفی مشخص می‌کند. مهم‌ترینشان این‌ها هستند که نوع کسب‌‌وکار شما چیست، نرم افزار قرار است تیم شما را به چه اهدافی برساند و چه مقدار می‌توانید برای خریدن اشتراک نرم افزار هزینه کنید. 

۶. اگر به حوزه‌ی طراحی سایت علاقه دارید، باید بدانید دنیای وب دیزاین و طراحی محصولات دیجیتال به‌سرعت تغییر می‌کند. نمی‌‌شود فقط با یادگرفتن چند زبان و وردپرس وب دیزاینر شد. طراح سایت برای موفقیت لازم دارد از نیازها و گرایشات بازار کاملا آگاه باشد. به همین دلیل، در آموزش طراحی وبسایت مباحث مرتبط‌ با حوزه وب دیزاین و بازار کار نیز یاد داده می‌شود.